Uwagi do rewizji Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności

Warszawa 15.04.2024

Sz.P.

Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz

Minister Funduszy i Polityki Regionalnej

Szanowna Pani,

W imieniu Wspólnoty Roboczej Związków Organizacji Socjalnych, która jest zrzeszeniem branżowych oraz regionalnych federacji organizacji pozarządowych, przedkładamy uwagi do rewizji Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności.

CZĘŚĆ 1: INWESTYCE

D1.2.1 ROZWÓJ OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ POPRZEZ MODERNIZACJĘ INFRASTRUKTURY PODMIOTÓW LECZNICZYCH NA POZIOMIE POWIATOWYM Z CZĘŚCI POŻYCZKOWEJ DO CZĘŚCI GRANTOWEJ I ZWIĘKSZENIE BUDŻETU DO 300 MLN EUR. 

Inwestycje z zakresie zdrowotnym powinny być silniej powiązane z usługami społecznymi w tym środowiskowymi. Jednym z kluczowych czynników sukcesu deinstytucjonalizacji w Polsce jest powiązanie usług w zakresie ochrony zdrowia z mieszkalnictwem wspomaganym oraz usługami społecznymi wraz z podjęciem szerokiej dyskusji o systemie finansowania. Inwestycje i reformy w ramach KPO nie mogą być podejmowane jedynie z perspektywy instytucji (tu szpitali), ale także z perspektywy usług świadczonych w środowisku w tym w środowisku domowym.

Dlatego proponuje się:

– podjęcie działań na rzecz zmian legislacyjnych wspierających powiązanie usług medycznych, zdrowotnych i społecznych świadczonych w systemie usług środowiskowych;

– reformę systemu finansowania usług medycznych, zdrowotnych w obszarze usług społecznych w tym usług opiekuńczych i usług asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami w taki sposób by możliwe było ich świadczenie w systemie usług środowiskowych oraz w powiązaniu z usługami wynikającymi z potrzeb wdrażania deinstytucjonalizacji w Polsce. 

Jednocześnie zwracamy uwagę, iż w ramach reformy A4.2. „Reforma na rzecz poprawy sytuacji rodziców na rynku pracy poprzez zwiększenie dostępu do wysokiej jakości opieki nad dziećmi do lat 3”, postulujemy wprowadzenie do proponowanych reform regulacji dotyczących możliwości podejmowania czynności medycznych w placówkach opiekuńczych dla dzieci w tym w przedszkolach i żłobkach;

E.2.1.2 PASAŻERSKI TABOR KOLEJOWY

By walczyć z wykluczeniem transportowym, które bezpośrednio wiąże się z dostępem do rynku pracy i usług w tym usług publicznych, niezbędne jest budowanie bogatej siatki lokalnych połączeń kolejowych. Transport kolejowy jest tani, niskoemisyjny i dostępny dla każdego w tym dla osób ze szczególnymi potrzebami, bez względu na posiadane uprawnienia (tu prawo jazdy). Dlatego budowanie społeczeństwa równych szans powinno obejmować inwestycje w tani i powszechnie dostępny transport publiczny poziomy i pionowy (windy).

CZĘŚĆ 2: REFORMY:

A4.1. EFEKTYWNE INSTYTUCJE NA RZECZ RYNKU PRACY CYFRYZACJA

Wdrażanie wszelkiego rodzaju rozwiązań z obszaru cyfryzacji oraz rozwoju e-administracji, biorąc pod uwagę liczbę białych plam w dostępie do szerokopasmowego internetu oraz 4 od końca miejsce Polski wśród wszystkich krajów UE w indeksie gospodarki i społeczeństwa cyfrowego (DESI), powinno bezwzględnie obejmować:

1) Analizę i wdrożenie przejrzystego i w pełni dostępnego systemu wsparcia w zakresie sposobu korzystania z usługi (wiele usług jest mało intuicyjnych i trudnych do zastosowania bez bazowego przeszkolenia, jasnych instrukcji i systemów one-stop-shop udzielających bezpośrednich informacji i wsparcia jak korzystać z usługi);

2) Zapewnienie niezbędnej infrastruktury, dzięki której obywatele i obywatelki będą mogli skorzystać z e-usługi w postaci: a) dostępu do niezbędnego sprzętu umożliwiającego skorzystanie z e-usługi publicznej; b) zapewnienie dostępu do darmowego internetu, który jest niezbędnym czynnikiem skorzystania z e-usługi.

Wdrażając system e-administracji jedynie z perspektywy instytucji, bez obligatoryjnego przyjęcia perspektywy obywatela/obywatelki w tym obywateli ze szczególnymi potrzebami oraz pełnej dostępności do usługi na poziomie umiejętności z jej skorzystania, dostępu do sprzętu, który umożliwia skorzystanie z niej i darmowego dostępu do internetu, który jest towarem komercyjnym a nie darmowym i wszędzie powszechnie dostępnym, tworzy system z założenia wykluczający. 

Dostęp do darmowej i dostępnej e-usługi jest niezbywalnym prawem obywatelskim. Dlatego bardzo szybki rozwój e-administracji w Polsce nie może mieć znamion wykluczenia (aktualnie wg raportu OECD oraz 9-go Raportu Konwergencyjnego obserwuje się rosnące nierówności pomiędzy terenami miejskimi i wiejskimi w Polsce m.in. w zakresie dostępu do internetu i dostępu do usług). 

A4.2. REFORMA NA RZECZ POPRAWY SYTUACJI RODZICÓW NA RYNKU PRACY POPRZEZ ZWIĘKSZENIE DOSTĘPU DO WYSOKIEJ JAKOŚCI OPIEKI NAD DZIEĆMI DO LAT 3

Postuluje się wprowadzenie do proponowanych reform regulacji dotyczących możliwości podejmowania czynności medycznych w placówkach opiekuńczych dla dzieci w tym w przedszkolach i żłobkach;

Prawo oświatowe w Polsce wskazuje, że dzieci w szkole mają prawo do wsparcia medycznego a także, że każde dziecko podlega obowiązkowi szkolnemu. Natomiast dzieci przedszkolne nie podlegają temu prawu i tym samym rodzice dzieci z niepełnosprawnościami czy też dzieci przewlekle chorych, są ograniczani na rynku pracy i np. nie mogą podjąć zatrudnienia ze względu na konieczność sprawowania specjalistycznej opieki nad dzieckiem (np. podawanie leków, mierzenie parametrów). Uruchomienie usług medycznych w placówkach oświatowych oraz w systemie opieki nad dziećmi do lat 3 jest jednym z elementów nie tylko bezpieczeństwa dzieci, ale także tworzenia warunków do aktywności społeczno-zawodowej.

A4.6. WZROST UCZESTNICTWA NIEKTÓRYCH GRUP W RYNKU PRACY POPRZEZ ROZWÓJ OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ

Proponuje się:

1) Uwzględnienie w tworzonym systemie prawnym dotyczącym opieki długoterminowej prawnego roszczenia finansowego dla opiekunów nieformalnych. 

80 % osób świadczących opiekę długoterminową to rodzina, głównie kobiety. Dlatego postulujemy, by uwzględnić w reformach prawne roszczenia finansowe i usługowe, które pozwoli skorzystać rodzinie, osobom świadczącym opiekę oraz samym osobom, które tego wsparcia potrzebują, z systemu subsydiów finansowych w celu zakupu usług opiekuńczych oraz asystenckich (zapewnienie dostępu do bonów opiekuńczych i asystenckich lub voucherów w zależności od wypracowanej formy).

Zjawisko opieki długoterminowej ma wyraźnie sfeminizowany charakter, stając się barierą w aktywizacji społecznej i zawodowej. Kobiety stanowią 90% płatnego personelu opiekuńczego. Feminizację funkcji opiekuńczych widać więc zarówno na legalnym-formalnym, jak i nieformalnym, rodzinnym poziomie. Kobiety na mocy art. 2 traktatu o UE mają prawo do równości w każdym polu swojego życia, także w kwestiach pełnienia funkcji opiekuńczych lub dostępu do usług, które pozwolą na pełną równość.

Dlatego tworzony system prawny oraz wszelkie regulacje niższego szczebla a także wdrażane wprost rozwiązania, powinny uwzględniać analizę z uwagi na płeć – nie tylko na poziomie statystycznym, ale w postaci projektowania konkretnych rozwiązań i usług z perspektywy budowania społeczeństwa równych szans. W ramach KPO system grantów i pożyczek, jak i cały legislacyjny system reform, powinien uwzględniać statystyczną analizę interwencji i ich odpowiednie sprofilowanie zorientowane na niwelowanie nierówności płciowych. Badania noblistki w dziedzinie ekonomii w 2023 roku Claudiia Goldin udowadniają, że luka płacowa jest m.in. wynikiem społecznych oczekiwań do pełnienia funkcji opiekuńczych przez kobiety. Dlatego subsydia do usług opiekuńczych, wypłacane w formie ekwiwalentu/subsydium finansowego lub bonu umożliwiającego realizację/wykupienie usługi opiekuńczej lub asystenckiej wobec osób zależnych bez względu na ich wiek, jest jednym z bazowych elementów budowania fundamentów równości i realizacji Europejskiego Filaru Praw Socjalnych i aktywizacji społeczno-zawodowej kobiet, pełniących role opiekuńcze w swojej rodzinie, jako opiekunowie nieformalni.

Wdrażanie reform z ujęciem perspektywy płci jest kluczowe dla planowania mądrych i włączających rozwiązań dla kobiet, które chcą być aktywne społecznie i zawodowo.

Wprowadzane zmiany legislacyjne nie powinny opierać się na dodatkowym opodatkowaniu, gdyż bardzo wysokie koszty życia w Polsce uderzają głównie w grupy słabsze i nie zarabiające średniej krajowej. Ok. 7 na 10 kobiet (70,9 proc.) zarabiało w październiku 2023 roku MNIEJ NIŻ WYNOSIŁO PRZECIĘTNE WYNAGRODZENIE. W przypadku mężczyzn ten współczynnik wynosi w przybliżeniu 6 na 10 (61,9 procent). Oznacza to, że statystycznie zaliczyć można nas raczej do spolaryzowanych finansowo społeczeństw, gdzie godne życie powinno być uzupełnianie szerokim dostępem do usług.

2) Wdrożenie działań na rzecz aktywizacji zawodowej opiekunów osób z niepełnosprawnościami

W ramach rewizji powinny być rozwijane regulacje prawne umożliwiające podejmowanie pracy przez opiekunów osób z niepełnosprawnością. Aktualne przepisy mają charakter sankcyjny i nie motywują do podejmowania aktywności zawodowej. Tymczasem wraz z rozbudową usług środowiskowych w duchu deinstytucjonalizacji, uwalnia się czas, który opiekunowie faktyczni mogliby poświęcić na podjęcie pracy np. w elastycznych formach, w niepełnym wymiarze pracy czy w formie własnej działalności gospodarczej. Przepisy oparte o sankcje i zakaz pracy nie służą rozwojowi społeczno-gospodarczemu, zwłaszcza w czasach wyraźnych deficytów na rynku pracy. Uwalnianie potencjału kobiet na rynku pracy (obserwuje się wyraźną feminizację kwestii świadczenia funkcji opiekuńczych) jest jednym z kluczowych elementów wdrażania art. 2 traktatu o UE mówiącego o równości kobiet i mężczyzn.

Należy także w szerszym wymiarze rozwijać w systemie prawnym, na poziomie ustawowym, usługę asystentka/tki osób z niepełnosprawnościami, by umożliwiać prowadzenie własnego, niezależnego życia ze wsparciem, w systemie edukacyjnym, rynku pracy i aktywności społecznej zarówno dla osób z niepełnosprawnościami, jak i ich opiekunów a także inwestować w formy wsparcia wytchnieniowego.

3) Uwolnienie potencjału społeczno-zawodowego poprzez poprawę w ramach KPO warunków do wdrażania deinstytucjonalizacji w Polsce, dzięki rozwojowi mieszkalnictwa w tym wspomaganego, treningowego, mieszkań z usługami i innych sprzyjających pełnemu włączeniu społecznemu czy aktywizacji społeczno-zawodowej oraz poprzez rozwój zdeinstytucjonalizowanych form wsparcia dziennego dla osób zależnych.

Środki KPO powinny być kluczowym impulsem dla rozwoju mieszkalnictwa wspomaganego, które jest bazą do wdrażania deinstytucjonalizacji w Polsce. 

W samym systemie pieczy zastępczej BRAKUJE 1.200 miejsc dla dzieci, w stosunku do których sąd wydał postanowienie o umieszczeniu w pieczy zastępczej, przekłada się to na ok. 680 MLN ZŁ (licząc średni koszt utworzenia czternastoosobowej placówki opiekuńczo-wychowawczej na poziomie 8 mln złotych – koszt tylko budowy infrastruktury, bez zatrudnienia personelu itp.). Należy, zamiast wydawania na tworzenie nowych instytucji, co jest sprzeczne z ideą deinstytucjonalizacji, budować i udostępniać w Polsce infrastrukturę z myślą o rozwoju lub wsparciu rodzinnej pieczy zastępczej, odpowiadając na aktualne potrzeby. Jedną z od lat zidentyfikowanych barier w rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej jest brak odpowiednich zasobów lokalowych u kandydatów i brak możliwości usamodzielnienia dzieci z niepełnosprawnością np. do mieszkań wspieranych. W związku z tym w systemie prawnym silnie zakorzenione powinno być myślenie w kategoriach prawa do mieszkania, nie tylko z poziomu obywatela czy obywatelki, ale także dostępu do usług w tym w zakresie opieki długoterminowej, rozumianej jako wsparcie w społeczności lokalnej a nie w instytucji całodobowej do życia.

Należy także wyraźnie odróżnić prawo otrzymania odpowiedniego schronienia, co zgodnie z polską legislacją oznacza np. schronisko dla osób w kryzysie bezdomności (schronisko jest placówką pobytu tymczasowego), od modelu wsparcia opierającego się o zasadę „najpierw mieszkanie”. Dlatego podejmowane w ramach KPO reformy i inwestycje powinny w silniejszym stopniu inwestować w infrastrukturę mieszkaniową.

Strategia rozwoju usług społecznych, polityka publiczna do roku 2030 (z perspektywą do 2035 r.) wskazuję na cel jakim jest: „Przygotowanie systemu realizacji usług społecznych dla osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, w szczególności z uwagi na starszy wiek, niepełnosprawności, problemy z zakresu zdrowia psychicznego, bezdomności, w taki sposób, aby mogły bezpiecznie i niezależnie funkcjonować w swoim miejscu zamieszkania tak długo, jak tego chcą, a dzieciom i młodzieży pozbawionej opieki rodzicielskiej zapewnienie opieki w warunkach rodzinnych lub zbliżonych do rodzinnych.”

Należy także pamiętać, że w przypadku osób w kryzysie bezdomności należy wyraźnie promować nie tylko zapewnienie dostępu do mieszkań socjalnych i pomocy mieszkaniowej dobrej jakości, ale również należy usankcjonować prawnie dostęp do mieszkań z usługami, by w pełni móc realizować działania aktywizujące.

UWAGA O CHARAKTERZE OGÓLNYM DOTYCZĄCA INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ ORAZ SPOJNOŚCI FUNDUSZY

Chcieliśmy także zwrócić uwagę, iż infrastruktura społeczna w Polsce, biorąc pod uwagę aktualne trendy, wyzwania i kryzysy, ma charakter krytyczny i wymaga środków inwestycyjnych. W zaprezentowanych uwagach odnieśliśmy się do problemu deficytu mieszkań, by móc w pełni realizować w Polsce ideę deinstytucjonalizacji. Jednak infrastruktura społeczna jest zagadnieniem szerszym i warto podkreślić, że obejmuje nie tylko infrastrukturę będącą w dyspozycji administracji publicznej, ale także tę, w której organizacje pozarządowe realizują działalność społecznie użyteczną oraz usługi społeczne. Dlatego chcielibyśmy podkreślić kluczowe znaczenie funduszy europejskich zarówno pochodzących z Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększenia Odporności (Recovery and Resilience Facility – RFF), ale także Polityki Spójności dla rozwoju infrastruktury społecznej i budowania nowoczesnego i świadomego społeczeństwa, odpornego na kryzysy gospodarcze i wyzwania społeczne. To organizacje pozarządowe były pierwszymi podmiotami, które wspierały społeczeństwo w pandemii oraz zaraz po wybuchu otwartej agresji Rosji na Ukrainę. Organizacje pozarządowe by móc dobrze wspierać rozwój społeczno-gospodarczy kraju, także potrzebują środków na inwestycje, remonty, modernizacje, spełnianie wymogów dostępności na równi z podmiotami administracji publicznej, gdyż często są też wykonawcą zadań własnych samorządów. Dlatego zwracamy się z prośbą o nadanie kwestii infrastruktury społecznej należnego priorytetu oraz podjęcie przez Ministerstwo działań na rzecz wsparcia rozwoju tego typu infrastruktury m.in. w ramach KPO, ale także Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. 

Zespół redakcyjny: 

Justyna K. Ochędzan, Joanna Luberadzka-Gruca, Monika Lewandowska, Jakub Wilczek, Iwona Żukiert, Waldemar Weihs, Maciej Nowicki