Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej Karta, KPP)1 służy ochronie praw podstawowych przysługujących ludziom w Unii Europejskiej (UE). Jest to nowoczesny i kompleksowy instrument prawa UE, który zapewnia ochronę i upowszechnianie praw i wolności człowieka w kontekście przemian zachodzących w społeczeństwie, postępu społecznego oraz rozwoju naukowo-technicznego.
Termin „prawa podstawowe” wykorzystywany jest w Unii Europejskiej w celu przedstawienia idei „praw człowieka”. Prawa te, które przysługują wszystkim osobom w UE, zostały zawarte w Karcie. Karta zyskała wiążącą moc prawną w całej UE wraz z wejściem w życie traktatu lizbońskiego w grudniu 2009 r.
W Karcie potwierdzono – przy poszanowaniu kompetencji i zadań UE oraz zasady pomocniczości – prawa wynikające z tradycji konstytucyjnych i zobowiązań międzynarodowych wspólnych państwom członkowskim UE, w tym z Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, kart społecznych przyjętych przez UE i Radę Europy oraz z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Karta wprowadza pewność prawa w UE, ponieważ doprecyzowuje prawa podstawowe i czyni je bardziej widocznymi.
Karta składa się z preambuły, 6 filarów oraz postanowień ogólnych:.
- Filar I: GODNOŚĆ
godność człowieka, prawo do życia, prawo człowieka do integralności, zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej). - Filar III: WOLNOŚCI
prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, ochrona danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i religii, wolność wypowiedzi i informacji, wolność zgromadzania się i stowarzyszania się, wolność sztuki i nauki, prawo do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, prawo własności, prawo do azylu, ochrona w przypadku usunięcia z terytorium państwa, wydalenia lub ekstradycji - Filar III: RÓWNOŚĆ
równość wobec prawa, niedyskryminacja, różnorodność kulturowa, religijna i językowa, równość kobiet i mężczyzn, prawa dziecka, prawa osób w podeszłym wieku, integracja osób niepełnosprawnych - Filar IV: SOLIDARNOŚĆ
prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa, prawo do rokowań i działań zbiorowych, prawo dostępu do pośrednictwa pracy, ochrona w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, należyte i sprawiedliwe warunki pracy, zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w pracy, życie rodzinne i zawodowe, zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna, ochrona zdrowia, dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym, ochrona środowiska, ochrona konsumentów - Filar V: PRAWA OBYWATELSKIE
prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych, prawo do dobrej administracji, prawo dostępu do dokumentów, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, prawo petycji, swoboda przemieszczania się i pobytu, opieka dyplomatyczna i konsularna - Filar VI: WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI
prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasady legalności oraz proporcjonalności kar do czynów zabronionych pod groźbą kary, zakaz ponownego sądzenia lub karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary
Praktyczne poszanowanie praw podstawowych praz przestrzeganie Karty Praw Podstawowych UE przy realizacji projektów współfinansowanych z Funduszy Europejskich należy do jednych z większych wyzwań dla beneficjentów w perspektywie budżetowej 2021-2027. Jest ono wprost związane z koniecznością spełnienia zasady horyzontalnej wynikającej z zapisów art. 9 Rozporządzenia ogólnego2 oraz konieczności zapewnienia przez Polskę, jako państwo członkowskie spełnienia warunku podstawowego przez cały okres programowania, a co za tym idzie również zachodzi konieczność egzekwowania spełnienia tego warunku od realizatorów projektów przez Instytucje Zarządzające programami krajowymi i regionalnymi współfinansowanymi Funduszy Europejskich.
Ważne – w art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej dopuszczono możliwość zawieszenia praw wynikających z członkostwa w UE (takich jak prawo głosu w Radzie), jeśli dany kraj w poważny i trwały sposób narusza wartości zasady, na których opiera się UE wynikające, w szczególności z art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) i z Karty, w tym wolność, demokracja, niedyskryminacja, pluralizm, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządność.
Niestety odpowiedzi jak weryfikować zgodność projektu z Kartą nie znajdziemy wprost w żadnym z dokumentów oficjalnie przyjętych w Polsce, w tym tzw. Wytycznych „równościowych” zatwierdzonych w grudniu 2022 r. Pomocne w tym zakresie mogą być zapisy Wytycznych KE dot. zapewnienia poszanowania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej przy wdrażaniu europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych (2016) oraz podręczniki opracowane przez Agencję Praw Podstawowych UE (FRA) i dostępne na stronie internetowej FRA, m.in.:
- Miasta praw człowieka w UE – przewodnik dla władz lokalnych perspektywa praw człowieka w codziennym życiu miast (2022)
- Zastosowanie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej w stanowieniu prawa i kształtowaniu polityki na szczeblu krajowym. Wskazówki (2018)
Warto zauważyć, iż wdrażając zasadę gender mainstreaming (równości kobiet i mężczyzn), a także zasadę związaną z dostępnością dla osób z niepełnosprawnością, zrealizowano w Polsce sporo szkoleń i przygotowano dodatkowe materiały na ten temat, zapewne podobnie będzie z KPP, w której tych praw i wartości zawarto 50, w tym do praktycznie każdej z nich są oddzielne regulacje unijne, a także mogą mieć zastosowanie przepisy krajowe.
W przypadku projektów należy rozpatrywać respektowanie Karty z kilku perspektyw, tj. wnioskodawcy – weryfikujemy, czy wnioskodawca nie dopuścił się naruszenia Karty, np. poprzez podjęcie przez jednostki samorządu terytorialnego i/lub jej jednostek podległych zapisów lub działań dyskryminacyjnych np. tzw. uchwała antyLGBT czy prowadzi i/lub prowadził inne działania dyskryminacyjne lub naruszające pozostałe zapisy Karty. Spełnienie tego kryterium na ogół weryfikowane jest zarówno wobec wnioskodawcy, jak i każdej wchodzącej w skład partnerstwa JST lub podmiotu przez nią kontrolowanego lub od niej zależnego na podstawie oświadczenia. Część Instytucji Zarządzających zastrzegła, iż w przypadku, gdy wnioskodawca/partner jest umieszczony na liście w Biuletynie Informacji Publicznej Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, lecz uznaje ten status za nieaktualny, wówczas przedkłada kopię aktu uchylającego lub w przypadku zmiany dyskryminującego aktu prawa miejscowego stosowną opinię Biura RPO.
W kontekście zapisów projektu należy spojrzeć z perspektywy potencjalnego bezpośredniego i/lub pośredniego odbiorcy, sposobu realizacji projektu, a także sposobu zarządzania projektem. Praktyczne spełnienie respektowania KPP będzie zatem zależeć nie tylko od wnioskodawcy, jego formy prawnej i sektora, w którym działa, ale także od sposobu funkcjonowania, który będzie inny w przypadku administracji, inny w biznesie, czy organizacji, ale też od specyfiki i typu projektu.
Stosowne informacje nt. poszanowania praw podstawowych i respektowania Karty należy zawrzeć w treści wniosku o dofinansowanie z Funduszy Europejskich.
- Karta Praw Podstawowych UE – link do treści: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A12016P%2FTXT ↩︎
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1060 z dnia 24 czerwca 2021 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego Plus, Funduszu Spójności, Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji i Europejskiego Funduszu Morskiego, Rybackiego i Akwakultury, a także przepisy finansowe na potrzeby tych funduszy oraz na potrzeby Funduszu Azylu, Migracji i Integracji, Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Instrumentu Wsparcia Finansowego na rzecz Zarządzania Granicami i Polityki Wizowej – link do treści: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32021R1060 ↩︎